Historia toruńskiej szkoły konserwacji zabytków

Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu powstał w 1946 r., aczkolwiek jego historia i tradycja sięga XVIII-wiecznej „szkoły wileńskiej”. 1 października 1797 r. została powołana Katedra Malarstwa i Rysunku Szkoły Głównej Wileńskiej pod kierunkiem słynnego malarza Franciszka Smuglewicza. Odnowiona w 1919 r. w Wilnie tradycja kształcenia artystycznego w ramach Uniwersytetu Stefana Batorego została niestety przerwana przez II wojnę światową, jednak pracownicy wileńskiego Wydziału Sztuk Pięknych wpłynęli na utworzenie Sekcji Sztuk Pięknych przy Wydziale Humanistycznym nowo utworzonego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w 1945 r., która już w następnym roku została przekształcona w Wydział Sztuk Pięknych.

W 1947 r. została utworzona na nowo powstałym WSP UMK Katedra Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był profesor Jerzy Remer, przedwojenny Konserwator Generalny RP oraz (od 1922 r.) a także wykładowca na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie w zakresie zabytkoznawstwa i konserwatorstwa. Nowa katedra, pod kierunkiem prof. J. Remera, oferowała możliwość studiowania zabytkoznawstwa i konserwatorstwa a także nauki praktycznej konserwacji-restauracji dzieł sztuki. W tym samym roku pod kier. prof. Leonarda Torwirta przy Katedrze Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa powstała Pracownia Technologii Malarstwa i Materiałów Rzeźbiarskich (w 1951 r. przekształcona w Katedrę). Od tego czasu datuje się zainteresowanie badaniami konserwatorskimi w toruńskiej szkole konserwacji zabytków. W związku z reorganizacją procesu nauczania w roku 1964 wprowadzone zostały do programu studiów przedmioty wspierające konserwację dzieł sztuki pojmowaną jako dziedzinę interdyscyplinarną: przyrodnicze – jak chemia, fizyka, biologia a także humanistyczne i artystyczne.

W 1969 r. został powołany w ramach Wydziału Sztuk Pięknych Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, którym przez kolejne lata kierowali:

• prof. Wiesław Domasłowski (1969–1979)
• prof. Marian Arszyński (1979–1981)
• prof. Wiesław Domasłowski (1981–1984)
• prof. Witold Dobrowolski (1984–1987)
• prof. Maria Roznerska (1987–1991)
• prof. Józef Flik (1991–1999)
• prof. Józef Poklewski (1999-2007)
• prof. Elżbieta Basiul (2007-2012)
• prof. Elżbieta Jabłońska 
• prof. Robert Rogal 
• prof. Elżbieta Jabłońska

Wtedy również powstały jednostki organizacyjne, skupione na konserwacji-restauracji specyficznych rodzajów zabytków, działające do dziś:

• Zakład Technologii i Technik Malarskich, obecnie: Katedra Technologii i Technik Sztuk Plastycznych)
• Zakład Konserwacji i Restauracji Papieru i Skóry, obecnie: Katedra Konserwacji-Restauracji Papieru i Skóry
• Zakład Konserwacji Zabytków Ruchomych; od 1977 r. pod nazwą: Zakład Konserwacji i Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej, obecnie: Katedra Konserwacji-Restauracji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej
• Zakład Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych, obecnie: Katedra Konserwacji-Restauracji Architektury i Rzeźby

Struktura organizacyjna Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa została uzupełniona (oprócz wymienionych wcześniej zakładów) o Zakład Historii Sztuki oraz Zakład Konserwatorstwa i Muzealnictwa, który w 1977 roku został rozdzielony na dwa odrębne zakłady: Zakład Konserwatorstwa i Zakład Muzealnictwa. W 2008 r. powstał Zakład Konserwacji i Restauracji Sztuki Nowoczesnej (obecnie Katedra Konserwacji i Restauracji Sztuki Nowoczesnej). W 2019 r. w związku ze zmianami w systemie szkolnictwa wyższego Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa został zlikwidowany, a zakłady przekształcone w katedry. W 2024 r. został powołany Instytut Sztuk Plastycznych i Konserwacji Dzieł Sztuki (dyrektor), w skład którego weszły katedry specjalizujące się w praktycznej konserwacji-restauracji dzieł sztuki, Katedra Technologii i Technik Sztuk Plastycznych oraz katedry artystyczne. W 2024 powstała Katedra Konserwacji-Restauracji Malarstwa Ściennego.

POCZĄTKI KSZTAŁTOWANIA SIĘ IDEI WYDZIAŁOWEGO LABORATORIUM BADAWCZEGO SŁUŻĄCEGO CELOM KONSERWACJI ZABYTKÓW.

Pierwsze projekty utworzenia przy Wydziale Sztuk Pięknych UMK wyspecjalizowanego ośrodka badawczo-konserwatorskiego o zasięgu międzynarodowym powstały pod koniec 2003 r. – parę miesięcy po ratyfikacji traktatu akcesyjnego Polski do Unii Europejskiej. Inicjatorami tej koncepcji i zarazem współtwórcami kluczowych rozwiązań merytorycznych i organizacyjnych byli: dr Halina Rosa z Zakładu Konserwacji Papieru i Skóry, dr Janusz Krawczyk pełniący wówczas funkcję kierownika Zakładu Konserwatorstwa UMK oraz mgr Janusz Gierlasiński – ówczesny kierownik administracyjny Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa.

Na początku stycznia 2004 r. przedstawiono prof. Józefowi Poklewskiemu – Dyrektorowi Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa UMK dokument z założeniami programowymi przyszłej jednostki organizacyjnej, wstępnie określonej jako „Centrum Nowych Technologii w Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego”, która miała powstać po rewitalizacji zabytkowych budynków koszarowych przy ul. Fałata. Dnia 20 stycznia tego samego roku projekt został zaprezentowany Marszałkowi Województwa Waldemarowi Achramowiczowi, który poparł ideę umiejscowienia toruńskiego centrum konserwatorskiego w strukturze Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, podkreślając zarazem, że wpisuje się on w założenia strategii rozwoju województwa kujawsko-pomorskiego i powinien być realizowany w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego.

Dnia 9 marca 2004 r. koncepcja stworzenia ośrodka badań i konserwacji dziedzictwa kulturowego przy Wydziale Sztuk Pięknych UMK została oficjalnie przedstawiona Rektorowi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, prof. Janowi Kopcewiczowi, a po uzyskaniu wstępnej akceptacji przystąpiono do opracowania szczegółowego programu działalności nowej jednostki. Rezultaty tego kolejnego etapu prac koncepcyjnych zostały zaakceptowane na czerwcowej Radzie Wydziału Sztuk Pięknych. Po zapoznaniu się z przedstawioną dokumentacją Rektor UMK podjął decyzję o utworzeniu jednostki i Zarządzeniem nr 57 z dnia 14 grudnia 2004 roku powołał Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego, które rozpoczęło swoją działalność 1 stycznia 2005 roku. Kierownikiem nowo powstałej jednostki został dr Janusz Krawczyk, który sprawował tę funkcję do 30 września 2005 r. W pierwszym okresie działalności w Centrum przeprowadzono prace konserwatorskie przy wyposażeniu kościoła pw. św. Jadwigi w Rybnicy Leśnej (projekt finansowany przez Beauftragte der Bundesregierung für Kultur und Medien), zorganizowano we Wrocławiu polsko-niemieckie warsztaty konserwatorskie, które dały początek współpracy z Goering Institut z Monachium przy konserwacji wystroju i wyposażenia kościoła pw. św. Elżbiety we Wrocławiu, a także przystąpiono do prac konserwatorskich przy zbiorach bibliotecznych Klasztoru O.O. Franciszkanów w Głubczycach.

Kolejnym kierownikiem Centrum był prof. Janusz Krauze, który zrealizował w ramach Centrum szereg znaczących projektów badawczych (tarcza zegarowa na kościele śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty w Toruniu, elementy metalowe z pałacu w Pszczynie i inne). Po śmierci prof. Krauzego w 2007 roku funkcję kierownika przejęła ówczesna dyrektor IZK prof. dr hab. Elżbieta Basiul. Od momentu przyjęcia tej funkcji, mając poparcie władz wydziałowych, głównie dziekana profesora Piotra Klugowskiego, prof. Elżbieta Basiul planowała budowę nowego gmachu dla potrzeb badań i konserwacji zabytków. W 2009 roku był gotowy pierwszy projekt pod nazwą Toruńskie Centrum Konserwacji Zabytków z dużym udziałem finansowym Prezydenta Miasta Torunia. Jednak z powodu braków środków na UMK ostatecznie nie doszło do realizacji tego projektu.

W 2012 roku prof. Elżbieta Basiul, jako dziekan Wydziału Sztuk Pięknych, ponownie rozpoczęła starania o budowę nowoczesnego budynku skupiającego wszystkie specjalności konserwatorskie. Prace nad koncepcją nowej inwestycji trwały kilka lat. Rozpatrywano różne możliwości finansowania i najbardziej realną okazały się środki europejskie w ramach  konkursu Regionalnego Programu Operacyjnego (Oś priorytetowa: 1. Wzmocnienie innowacyjności i konkurencyjności gospodarki regionu. Działanie: Działania 1.1 Publiczna infrastruktura na rzecz badań i innowacji Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Kujawsko – Pomorskiego na lata 2014-2020). Zanim doszło do stworzenia wniosku potrzebne były liczne konsultacje, również na poziomie ministerstw, w celu określenia kryteriów projektowych. Niezbędne było również uznanie przez władze Województwa Kujawsko-Pomorskiego dziedzictwa kulturowego i przemysłów kreatywnych za jeden z najważniejszych potencjałów rozwoju Regionu do roku 2020 (8.06.2016r. Zarząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego przyjął dokument "Inteligentne specjalizacje województwa kujawsko-pomorskiego"). Dziekan Elżbieta Basiul, jako lider projektu Monumentum Sonus Visio ściśle współpracowała z pełnomocnikiem zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego ds. rozwoju nauki, badań i wdrożeń oraz innowacyjności. prof. Bogusławem  Buszewskim. Jednocześnie włączała się w szereg akcji promocyjnych organizowanych przez ”Rzeczpospolitą” i „Gazetę Prawną” skutecznie prezentując ideę stworzenia Centrum na forum ogólnokrajowym. Projekt Centrum był kilkukrotnie nagradzany m.in. Nagrodą Inteligentnego Rozwoju czy Polską Nagrodą Przedsiębiorczości. Realizacja projektu wiązała się ze współpracą z wieloma osobami. Szczególne znaczenie miała praca dr Katarzyny Krynickiej-Szroeder, która od momentu zatrudnienia w zespole administracyjnym WSP, tj. od 2015 roku realizowała zadania związane z projektem, współuczestniczyła w negocjacjach i wypracowywaniu strategii, tak na poziomie ministerialnym, jak i wojewódzkim, była zaangażowana we współpracę z otoczeniem gospodarczym promującą działalność Centrum, oraz koordynowała projekt Monumentum Sonus Visio, w tym realizację inwestycji budowy i wyposażenia Centrum. W roku 2019 rozpoczęto budowę Centrum (9 maja 2019r. Akt Erekcyjny), a w roku 2021 budynek oddano do użytku. Dyrektorką Centrum Badań i Konserwacji Dziedzictwa Kulturowego została dr hab. Magdalena Iwanicka, prof. UMK.

Opracowanie tekstu:

prof. dr hab. Elżbieta Basiul, dr hab. Janusz Krawczyk, prof. UMK, dr Katarzyna Krynicka-Szroeder, dr hab. Magdalena Iwanicka

Więcej informacji o projekcie Monumentum Sonus Visio